Читать «Пад знакамі Арла й Пагоні» онлайн - страница 46

У сваю чаргу Кастусь Міцкевіч — да таго як стаў Якубам Коласам — маючы неблагую пасаду настаўніка, спрабаваў шырокай дзейнасьці, а менавіта, арганізацыі беларускіх школаў, за што быў прысуджаны да трох гадоў зьняволеньня. Самадзяржаўе хісталася, але не падала; дазволіла на выдаваньне „Нашай Нівы” як прыватнага мерапрыемства; біла па руках тых, хто залазіў у ейныя дзяржаўныя справы, да якіх належала й грамадзкая асьвета — інструмэнт русыфікацыі, мацаваньня рэжыму.

Беларуская Сацыялістычная Грамада рабіла высновы з агульнага становішча. Свае сьціплыя сілы арыентавала не на палітычную канфрантацыю з уладамі, а на арганічную працу дзеля росквіту нацыянальнай культуры, што дало неспадзявана багаты плён. Культурная Беларусь рушылася, бы той ледаход у прадвесьне.

26. Сваё

Нараджэньне беларускага нацыянальнага руху не да канца дасьледаванае. Натыкаемся на няясныя эпізоды, альбо й на цэлыя пэрыяды, пра якія знаходзім ня больш, як няўцямныя згадкі, напрыклад, пра дзевяностыя гады ХІХ стагодзьдзя: шмат у чым датычыць гэта й асобы Браніслава Эпімах-Шыпілы, заслугі якога выразна недацэньваюцца. Народжаны, як і Ян Баршчэўскі, у самым сэрцы колішняй Полацкай Дзяржавы, у Падзьвіньні, малады Браніслаў паўтарыў адукацыйны шлях шмат-каго з адраджэнцаў, закончыўшы гімназію ў паўнямецкай Рызе, а затым Пецярбурскі Ўнівэрсытэт. Варта яшчэ раз адзначыць цікавы фэномэн інфлянцкіх імкненьняў абудзіць беларускую старонку. Тлумачыцца гэта тым, што прыбалтыйская паласа Расейскай Імпэрыі — нароўні з аўтаномнай Фінляндыяй — была самай разьвітай, цывілізацыйна ды культурна. Гэтая даўняя швэдзка-нямецкая калёнія зьявілася ўсходнім фрагмэнтам захаду й паслужыла знакамітым заплеччам сталічнаму тады Санкт-Пецярбургу.

Браніслаў Эпімах-Шыпіла ўвайшоў у ХХ стагодзьдзе ў сталым ужо ўзросьце саракагадовага мужчыны. Быў інтэлігентам высокай клясы. Працаваў акадэмічным бібліятэкарам, выкладаў грэцкую й лацінскую мовы, валодаў францускай і нямецкай. У 1889 годзе заняўся ён складаньнем Беларускай хрэстаматыі. Той год быццам бы нічым асаблівым і ня вызначыўся, што ёсьць праўдаю, бо быў гэта час апагею русыфікацыйнага ціску на народы, што мелі няшчасьце апынуцца ў Расеі — было канчаткова й фармальна ліквідаванае нават Польскае Каралеўства, якое атрымала назоў: Прывісьлянскі Край. Даўно была вынішчаная Беларуская партыя, а выдаўцы „Гоману” адбывалі пакараньне: хто ў вязьніцах, а хто ў ссылцы. Усюды настала ўпалоханая цішыня, у якой Браніслаў Эпімах-Шыпіла памаленьку рабіў сваё: зьбіраў беларускія рукапісы, правяраў іх. Дзейнічаў надзвычай асьцярожна, аж на мяжы палахлівасьці, чым ня трэба зьдзіўляцца: жыў жа самотным старым кавалерам, у варожым беларушчыне асяродзьдзі, безь відавочных пэрспэктываў, акрамя даволі прыстойных заробкаў дацэнта. Недзе побач швэндаліся таленавітыя народнікі ў расхлістаных студэнцкіх плашчах, але зь імі нічога сур’ёзнага нельга было рабіць — яны йшлі на эшафот і цягнулі за сабою кожнага, хто лёгкадумна зьвязаўся з тымі крыкунамі. Прапаведнікі добрыя для ідэі, але не для справы. Асьцярожнасьць дзеяча дае трывалыя й пазытыўныя практычныя вынікі, але, разам з тым, пакідае мала сьлядоў будучым дасьледнікам ягонае працы. Таму пра Браніслава Эпімах-Шыпілу даведваемся вельмі мала. У траўні 1906 году, як толькі палягчэла агульнае палітычнае становішча, выступіў ён зь ініцыятываю заснаваньня беларускай выдавецкай суполкі пад мэтафарнаю назваю „Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ”. Усё адбываецца ў тым жа Пецярбурзе, а не ў Вільні ці ў Менску, дзе паліцыя асабліва чуйная на праявы актыўнасьці патрыётаў. Дзейнічаў на базе польскай друкарні Пянткоўскага, якая за восем гадоў свайго існаваньня выдала трыццаць восем беларускіх кніжак, у сярэднім па чатыры тысячы экзэмпляраў тыражу кожнай. Лічба сьціплая, каб не сказаць — бедная. Але трэба прыгледзецца, якое гэта было выдавецтва. Якія рэчы яно выпускала? Перш за ўсё — фундамэнтальнага значэньня для нацыі. Падручнікі тыпу: Беларускі лемантар, альбо Першая навука чытаньня Каруся Каганца, Першае чытаньне для дзетак беларусаў Алаізы Цёткі-Пашкевічанкі. Намаганьнямі тае ж суполкі былі апублікаваныя кніжкі Янкі Купалы, Зьмітрака Бядулі, Цішкі Гартнага. У падпісной сэрыі пад назваю Беларускія песьняры выйшла спадчына Вінцука Дуніна-Марцінкевіча й Францішка Багушэвіча. Былі спробы заснаваньня літаратурна-грамадзкага часопіса „Маладая Беларусь”. Характэрнае, што выдаўцы ад пачатку карысталіся двума альфабэтамі — кірыліцкім і лацінскім паводле расейскай ды польскай транскрыпцыяў.