Читать «Ратуючы Агасфера. Эсэ пра айцоў і дзяцей» онлайн - страница 5
Ольгерд Иванович Бахаревич
Біёграфы Багушэвіча яўрэйскую тэму старанна абмінаюць — а вось сам паэта ўважліва сачыў за тым, што за народ яго атачае і што той народ там сабе ўпотай кумекае. Інакш не зрабіўся б ён голасам беларускай вёскі тых часоў — прынамсі, сам, сын дробнага шляхціча, не наважыўся б гаварыць ад імя мужыка. Тых, хто жыве побач, Багушэвіч ведаў добра — і тое, як яны ставяцца да суседзяў-яўрэяў, таксама ведаў не па чутках.
Першая яўрэйская грамада на Ашмяншчыне згадваецца ў ХVШ стагоддзі; у канцы дзевятнаццатага стагоддзя яўрэяў і караімаў тут — каля дзвюх тысяч. У 1850-м ашмянскім рабінам — Меер Коган, які ад царскіх уладаў нават медаль “За стараннасць” атрымаў — разам з ганароваю стужкай. У другой палове стагоддзя ў Ашмянах была створаная казённая яўрэйская вучэльня, пазней з'явіліся жаночы яўрэйскі пансіён і яўрэйская жаночая школа. Вучаніц было няшмат — 10-12, але ж, але ж… У 1837 годзе ў Ашмянах згарэла сінагога — наступная з'явіцца толькі ў пачатку дваццатага стагоддзя. У міжваенны час сінагогаў ужо сем — і па гэтым можна зразумець, колькі яўрэяў жыло тады ў мястэчку.
25 чэрвеня 1941 году Ашмяны былі занятыя вермахтам — з канца ліпеня да сярэдзіны жніўня ўдзячныя нашчадкі Вагнэра знішчылі каля тысячы ашмянскіх яўрэяў; у кастрычніку ў мястэчку было створанае гета. Праз год у Ашмянах былі расстраляныя 400 яўрэяў; астатніх, сем сотняў чалавек, вывезлі ў Панарскі лес і забілі ўжо там. Нацысцкі тэрмін “judenfrei“, напэўна, ужываўся і ў дачыненні да Ашмянаў — мястэчка, ваколіцы якога Францішак Багушэвіч мог лічыць сваёй другой радзімай.
Вернемся ў 1850 год. Рыхард Вагнэр піша ў Цюрыху свой артыкул. Шляхцюк Францішак Багушэвіч бегае басанож па кушлянскіх лугах і слухае маркотныя сялянскія песні. Пройдзе некалькі дзесяцігоддзяў — і ён, Багушэвіч, напіша свой верш “Немец”, наіўны, ксенафобскі і жудасна шчыры (зноў гэтая шчырасць…) роздум беларускага селяніна пра свой жах і сваё бяспраўе і разам з тым — першы беларускі антыўрбаністычны маніфест. “Не люблю я места (па-расейску — горад)”. Памятаю, як уразілі мяне, маладога беларускага чытача, гэтыя радкі і як няёмка зрабілася, калі я дачытаў таго “Немца” да канца. Верш трапіць да шырокай публікі позна, будзе замоўчвацца савецкай уладай — такі Багушэвіч і такі лірычны герой быў ёй як костка ў горле.
Багушэвіч мусіць быць іншым. Мужыцка-патрыятычным, мужыцка-талерантным, мужыцка-сацыяльна-крытычным. Што й казаць, заслугі пана Б. перад нацыяй бясспрэчныя. Тое, што “мова нашая жывець”, тое, што я ёй пішу, маючы пашпарт незалежнае дзяржавы РБ, тое, што слоўнік, у якім я пабачу валькірыяў, вальнадумца і Вальпургіеву ноч у адным кутку старонкі, будзе праз сто гадоў свабодна прадавацца ў цэнтральных мінскіх кнігарнях, — усё гэта плён у тым ліку і Багушэвічавай працы, ягонай веры ў праект “Беларусь”. Але веры без ахвяраў не бывае. Верш пад назваю “Немец” — бадай, самы антысеміцкі ў класічнай беларускай літаратуры — дагэтуль муляе душу і сэрца кожнага прытомнага чалавека.
Пэўне ж, іхны тэўтонскі “вальнадумец” Рыхард Вагнэр быў бы шакаваны, калі б прачытаў “Немца”. І даведаўся, што ў вачах выдуманага нашым вальнадумцам Багушэвічам беларускага селяніна густоўны і жарсны немец і брыдкі хітры жыд зусім не супрацьлегласці і не ворагі, а
