Читать «Чырвоная брама» онлайн - страница 33

Аднойчы, сустрэўшы Вашчанку пасьля падарожжа па Прыпяцi, Караткевiч, у захапленьнi ад вандроўкi, скажа: «А цi ведаеш, старычок, што тваё Палесьсе i не Беларусь, i не Украiна, i тым больш не Расея? Гэта — Палесьсе».

Яны тады абдымуцца, па-маладому шчасьлiвыя: адзiн — што сам сабе адкрыў казачны край, загадку яго красы, другi — пачуўшы тое, што думаў неаднойчы ды не адважваўся каму-небудзь сказаць, нiбы ў той iсьцiне была ня толькi сутнасьць, але яшчэ — крамола. Ды i сумнiў тачыў мазгi — цi сапраўды так? — пакуль сваё насiў у сабе. Цяпер сумнiў зьнiкаў, калi адкрыцьцё аказвалася не адным сваiм: Палесьсе непаўторнае. Шмат раней, у Львове ды Кiшынёве, чуў голас сэрца: ты можаш спраўдзiцца адно як беларус. Калi ж вярнуўся ў Беларусь, узяў палiтру ў рукi, то ўбачыў, што мэта, якую выясьнiў сабе на поўднi — быць беларускiм мастаком, — мела патрэбу ў больш канкрэтнай формуле. Адна Беларусь — Браслаўшчына, другая — па Дняпры, Сажы, трэцяя — па Нёмане. А Нарачанскi край, Лагойшчына цi Белавежа? Тым больш Палесьсе — дзiва!

Як фраза, вязьмо словаў, гучала прыстойна: беларускi мастак. Але якi ён як непаўторнасьць, на этнiчнай глебе, у мастацкiх творах?

Штолета, калi заканчвалiся экзамены ў iнстытуце, з сям’ёю ехаў у Чыка­лавiчы i там бясконца пiсаў ды замалёўваў птушак, коней, дубы, дарогi, хаты, людзей. Усё бачыў i адчуваў як сваё, але яно было з пячаткай калектыўнай спадчыны, i тое, што пiсаў ён, пiсалi цi маглi пiсаць, як сваё таксама, iншыя. Хацелася ж такой натуры, каб на ёй ляжала ўласная пячатка, бо ведаў: мастацтва — не калгас, мастак аднаасобнiк, за гэта хоць ты яго на Салаўкi, як i было, а ён — асоба. «Цыкламены» падказвалi выйсьце: галоўнае ў карцiне не натура, а ты сам, тое, як ты натуру бачыш, — пiшы сябе ў натуры, свой шлях, сваё пачуцьцё. Але ж i гэта, як потым агледзеў, не выясьняла ўсё. Нацюрморт мог напiсаць усюды, нават ня будучы палешуком.

Якраз тады, калi насiў у галаве той клопат, да рук трапiла кнiга Караткевiча «Сьвятло i золата дня». Чытаў i дзiвiўся: такое невялiчкае апавяданьне «Каўчэг», а як шмат у iм Палесься! Дых займала. Вясна — дык ледзьве не сусьветнае шаленства ў прыродзе, паводка — дык патоп бязьмежны, гулянка — дык у абдымкi з усiмi вёскамi i нават не па хатах, а ў чоўнах на вадзе, кахаць — дык не iначай, як кахае паляшук Юрка, у ваўчынай шапцы, з дзiкам на стале каханай, з абложанаю рысьсю ў яе ў нагах. Хто яшчэ бачыў гэтакае Палесьсе? Хто гэтак мог сказаць? А ён, паэт, мiж iншым, не паляшук. Тут — моц першага ўражаньня? Дык што тады рабiць палешуку, калi пяршак спажыты яшчэ ў маленстве?

Аднойчы, прыехаўшы ў вёску, ляжаў на беразе ракi, глядзеў у неба, а там такая чысьцiня, такi блакiт, п’еш — усё недасыта. I раптам — воблака: усплыло з-за дрэваў i пайшло расьцi ўгару, нiбыта грыб вясновы, агромнiсты смарчок, калматы, маршчакаваты, валасаты, пасма на пасьме, яшчэ i на сабаку падобнае — пашчу разявiў i брэша, белымi лапамi грабе пад сябе сьсiнелы далягляд. Пальма? А верхам — хлапчук. I чуваць голас: «Сынок, куды ты?..» Згадаўся сон, як ён, малы, iмчыць па небе на Пальме, унiз на зямлю глядзiць, а там вёска, хата, мама стаiць каля чырвонай брамы, глядзiць у неба, гукае: «Сынок, вярнiся!» Ён вачыма ловiць унiзе рэчку Брагiнку, выган Дамаху, Раўкi — лясок, Татарскi брод — лагчыну, дубы, з зямлi падобныя да воблакаў у небе, на выгане — карову Машку, чырвоных коней — шэпча: «Садзiся, Пальма», бо ў Раўках грыбы, дадому iх трэба прынесьцi ў кашульцы. Ляцеў i сам дзiвiўся, што неба трымае яго i Пальму, як птушак. Маме тое пасьля сказаў, а яна за твар схапiлася рукамi: «Што ты, сынок, такое кажаш? У небе толькi Бог ды птушкi!..» А ён знайшоў што адказаць: «Дык я, мама, можа, таксама птушка?..» Даўно ня хлопчык, ён i тады гля­дзеў тымi вачыма на воблака, i не стрымаўся, каб не пасадзiць яго на мятровы квадрат кардону. Так i назваў карцiну: «Воблака». А напiсаў — падумаў: можна i цяпер, пражыўшы на Палесьсi паўжыцьця, пiсаць тым першым бачаннем, тым пачуцьцём?