Читать «Пад знакамі Арла й Пагоні» онлайн - страница 8

Старабеларуская пісьмовасьць зьявілася нават раней за старапольскую, калі памятаць пра стабільныя яе праявы, не выпадкова-аказійныя, тыпу Верша пра паводзіны за сталом. Сваю пачатковую літаратурную шліфоўку набыла яна разам зь перакладамі Вісьліцка-Пятркоўскіх Статутаў і Судзебніка ў 1468 годзе. Калі што польскае прыходзіла ў Вялікае Княства Літоўскае, у яго духоўнасьць, дык няйначай, як у лацінскім адзеньні. Гэта быў псыхалягічны бар’ер на славянскім усходзе, поўная незразумеласьць. Гэткую сытуацыю разбурыў рэфарматарскі рух у Каталіцкім Касьцёле, які закончыўся ўзьнікненьнем пратэстантызму. Менавіта пратэстанты, выступаючы таксама й за набліжэньне Бога да простага чалавека, узвысілі народную гаворку да кніжнай. Таму прыгаданы рэфарматарскі дзеяч Сымон Будны ўзяўся пісаць па-беларуску. Людзі не разумелі добра стараславяншчыны, ні тым болей латыні. I, гаворачы пра эпоху Рэнэсансу, вяртаньне грамадзтва ў сьвецкасьць арганізавалася празь сетку прафэсійных друкарняў у Княстве, прадукцыя якіх сталася ня толькі ідэалягічнай патрэбай, але й выбарам, продажам дзеля заробку. Самая вялікая й даўгавечная была наладжаная ў 1550 годзе ў Берасьці (праіснавала да васьмідзесятых гадоў XVI стагодзьдзя); затым — у Нясьвіжы, Лоску, Слуцку, Цяпіне. Гісторыкі падлічылі, што 90% кніг выдавалася па-польску, 8% — на латыні, і дробная ўсяго рэшта на старабеларускай мове. Аб’ектыўная праўда. Яна, як аніякая іншая, усьведамляе нам стан асьветы ў Вялікім Княстве Літоўскім, а таксама й матэрыяльны яго ўзровень. Бракавала свайго ўнівэрсытэту, які Польшча мела ад няпамятных пакаленьняў. Культурныя слаі народу здабывалі адукацыйную выпраўку ў Кракаве, гэта значыць, у сталіцы Польскага Каралеўства, а не ў правінцыйнай Вільні, сталіцы Княства. Здольнасьць чытаць па-беларуску скарачалася. І другі, нямала важны фактар палянізацыі — гэта той, што ў нашмат бяднейшай за Польшчу Літве назіраўся параўнаўча невялікі попыт на кнігу. Друкарскія фірмы елі хлеб, збываючы свой культурны тавар у гарадох даліны Віслы: у Кракаве, Любліне, Варшаве, Плоцку, Торуні, Гданску зь ягоным выхадам у шырокі сьвет. Туды вывозілі купцы зь Берасьця многа, ды зь неблагім прыбыткам. Салідныя грошы ляжалі ня ў Горадні і ня ў Менску ці Магілёве, а ў камяніцах асьвечаных мяшчанаў Сандомежа, Казімежа, Вісьліцы. Ад іх ішоў гандаль лацінскіх друкаў у Познань і далей — у Чэхію й Швэйцарыю, Францыю, Нідэрлянды. Бо ў Вялікім Княстве Літоўскім, праўда, сяк-так чыталі, але на ўсход ад Смаленска стаяла глуш, тыранія й беспрасьвецьце: Францішак Скарына некалі быў завёз у Маскву сваю Біблію рускую, дык амаль яго там разам зь ёю не спалілі; маскоўскія друкары зьявіліся пад царскім Крамлём праз цэлы век „з гакам” пазьней, пачуліся бясьпечнымі толькі пры Пятры Вялікім. Вось такія колеры XVI і бліжэйшых стагодзьдзяў. Яны доўга ня бляклі, даючы адмоўны водбліск на ўсю культурнасьць Вялікага Княства Літоўскага. А культура нязьменна залежыць ад эканамічнага фундамэнту пад ёю.