Читать «Добры анёл беларускасці (Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч)» онлайн - страница 40

Як даследчыца мовы мастацкай літаратуры яна напісала і апублікавала назіранні над мовай Адамчыка, Пташнікава, Чыгрынава, Сачанкі, Кудраўца, над мовай рамана Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім». А пра мову Янкі Брыля апублікавала аж некалькі артыкулаў. Рэч у тым, што ў яе чытацкіх і навуковых зацікаўленнях Брыль займаў асобае месца. Звычайна пра мову Брыля яна гаварыла толькі з захапленнем. Пра багацце яго лексікі, сінанімікі, пра яго чуццё слова і фразы, пра яго народны вуснамоўны сінтаксіс, пра яго адчуванне смеху (іроніі, гумару), закладзенага ў самім слове, і ўменне здабыць гэты гумарыстычны ці іранічны эфект у належнай сітуацыі. Выпісвала і выпісвала на картачкі з яго прозы і сінонімы, і фразеалагізмы, і перыфразы — хацела напісаць вялікае даследаванне, не паспела, так і засталіся ў яе архіве звыш паўтысячы картачак — яркіх брылёўскіх слоўцаў. Казала: «Пра што б ні пісаў Брыль — ва ўсім стыхія жывой беларускай мовы. I — густ, густ, густ! — самага высокага класа ўменне распарадзіцца словам! Непараўнаны ні з кім са сваіх сучаснікаў. Толькі ў прозе Коласа, Чорнага, Гарэцкага было такое... Калі б суроваму рэалісту Быкаву ды яшчэ такую мову!» Дзеля справядлівасці падкрэслю: Ніна Іванаўна вельмі высока цаніла рэалістычнае, псіхалагічна дакладнае пісьмо Васіля Быкава, але ёй не хапала ў яго мове дасціпнай усмешкі, гумару, гэтак званай «моўнай жывінкі». Такое было ёй ад прыроды дадзена чуццё і ўспрыманне слова — і вуснага, у гаворцы, і пісьмовага, у кнізе. Гэта ўжо было вызначальнай адметнасцю яе чалавечага характару, — шчаслівай, я сказаў бы, адметнасцю.

Усе тамы і томікі Брыля (а іх больш за дваццаць у нашай бібліятэцы) Ніна Іванаўна забрала ў свой пакой-кабінет. Нічые кнігі з усіх, што мясціліся на паліцах, так не скрэслены алоўкам або асадкай, як Брылёвы. Па пяць, па дзесяць, па пятнаццаць і дваццаць паметак, «птушачак», крэсак (вертыкальных і гарызантальных), надпісаў (асобных слоў і цэлых сказаў) — на кожнай старонцы. Усё збіраўся паказаць Брылю — хаця б яго першы, «чорны», двухтомнік, ды так і не сабраўся. Але па тэлефоне сказаў: «А не было ў цябе, Янка, па-за сямейным колам, такога пільнага, шчырага і дасведчанага чытача, як мая Ніна. Думаю, што не было. Паглядзіш уважліва сам — пераканаешся. Убачыш, што кожная крэска-крэсачка — ад радасці, ад захаплення, ад высновы: вось гэта і ёсць мова Брыля, стыль Брыля! Яна ведае, бачыць, разумее, чаму ты так напісаў і чаму іначай напісаць не мог, бо ўжо быў бы не Брыль. Можна пазайздросціць пісьменніку, у якога ёсць такія чытачы». Ці трэба дабаўляць, што гэтыя свае горача-любоўныя адносіны да прозы Брыля яна старалася перадаць студэнтам?

Як яна любіла разумнае, дасціпыае (інтэлектуальна дасціпнае!), шчасліва знойдзенае пісьменнікам трапнае, вобразнае слова! Абавязкова запамінала і брала на ўзбраенне. Але: карысталася з вялікім густам і ў сапраўды прыдатным выпадку. Так, ёй вельмі падабаўся іранічны выраз «ісці паперадзе прагрэсу» і яна была ўсцешана, калі аднойчы адкрыла, што аўтарам гэтай з'едлівай вобразнай формулы з'яўляецца рускі драматург XIX ст. акадэмік Аляксандр Сухаво-Кабылін; прынесла і паказала рэпліку з п'есы «Смерць Тарэлкіна» мне: «Калі неслі сцяг, то ён заўсёды ішоў перад сцягам; калі аб'явілі прагрэс, то ён стаў і пайшоў перад прагрэсам — так, што ўжо ён быў спераду, а прагрэс ззаду». Такія саркастычна-забойчыя штрыхі да партрэту героя ці да пэўнай сюжэтнай сітуацыі прыводзілі Нину Іванаўну ў захапленне. I яна цытавала — I Коласа, I Чорнага, і Брыля I многіх іншых. Коласаўскае «калектыў пана Тарбецкага» было ў яе адным з найбольш пахватных дасціпных азначэнняў, якое яна абавязкова пускала ў ход, калі размова ў грамадзе заходзіла пра нейкі «працоўны калектыў» і іронія напрошвалася сама сабою. У апавяданні К. Чорнага «Вясковая ветэрынарыя» канавал Сёмка Ямкавы («я не хахол, а масквіч, і не Ямкавы, а Ямкавой») прыйшоў ратаваць карову, у якой, на думку гаспадара, бульбіна ў горле захрасла, бо надта кашляе. Намацаў у гарляку цвярды прадмет і пачаў штосілы ціскаць, каб раздавіць. I адчуў, што «бульбіна» памякчэла. «Дзействуе ўжо. Цяпер пойдзець!» — абвясціў пераможна Сёмка. А гэта былі храсткі ў горле, і карова пачала канаць. Калі ў сярэдзіне 1980-х Крамлём быў узяты курс на перабудову — па краіне пачало гуляць гарбачоўскае «працэс пайшоў», г. зн. рэфармаванне ўсяго і ўся пачалося. I Ніна Іванаўна аднойчы вечарам, перад тэлевізарам, сказанула: «Гэта як у Чорнага ў «Вясковай ветэрынарыі»: «Дзействуе ўжо. Цяпер пойдзець!» Ці не кончыцца ўсё гэта, як з той каровай? » Ад смеху мяне аж затрэсла. «Ну скажы, што я добра параўнала, ну скажы!» — павярнулася, з чорцікамі ў вачах, да мяне. За жыццё гэта было, можа, усяго два ці тры разы, калі яна звярталася да мяне з падобнай просьбай. Ну але хіба можна было не пагадзіцца з ёю?