Хай бы хоць раз на зыходзе жорсткага знання славу запеў я і радасць анёлам зычлівым.Каб аніводзін з грозных молатаў сэрца марна не біў, каб трапляў па мякка-сумненных струнах парванай душы.Каб успыхнуў нятленнатвар мой абмыты; каб чыста-празрыстыя слёзытвар арасілі. О, як бы тады я любіўночы засмучаныя! Тады перад вамі,сёстры няўцешныя, больш бы не кленчыў і ў косахвашых распушчаных не абудзіўся б ніколі.Мы — адмаўляльнікі боляў. Іх мы прадбачыму смутным чаканні — закопчыцца мусяць яны.Болі — азімае лісце, цёмны барвенак,адна з пораў таемнага года — не толькіпара, а і месца, паселішча, грунт і жытло.Ах, якія чужыя завулкі Горада Мукі,дзе ў цішыні фальшывай, складзенай з гукаў,вылітай з формаў пустэчы,высіцца трэснуты помнік — шум пазалочаны.О, як стаптаў бы анёл іхні Рынак Уцех каля сабора, куплены цалкам: чысты, замкнуты, пусты, як нядзельная пошта. А навокал яго вечна віруе кірмаш.Арэлі свабоды! Штукарства заўзятасці звыклай! I долі ўпрыгожанай лялечны цір, дзе бляха дрыжыць і грукоча, калі шчасціць стралку. I Рынак ад воплескаў, ад захаплення віруе; батлейкі, вярцепывабяць, равуць, барабаняць. Дарослым цікавабачыць, як множацца, анатамічна амаль,грошы; не толькі цікавасць: бачаць прыродугрошай яны, і працэс, і вынік, і ўсё да канца — гэта і вучыць, і робіць плоднымі іх.... ...Рынак пакінем,бо за парканам адразу, дзе шыльда «Ад смерці паможа»,— горкае піва, якое здаецца салодкім тым філосафам-спажыўцам, што жыццёмі яго спасцігненнем закусваюць горыч...А за парканам, адразу, ўжо дзейнасць пануе: дзеці гуляюць, і наасобку — каханкі, там жа, наўзбоч, на ссохлай траве цешацца воляй, прыроднай раскошай сабакі. Хлопцу цікава далей — і здаецца, што Скруху ён пакахаў маладую... За ёю на луг ён пераходзіць... I кажа яна:«Пойдзем далей. Бо далей мы жывём...» А дзе?I закаханы юнак ідзе следам. Постаць яе вабіць яго — яе плечы і шыя...— Відаць, з добрага роду яна. Але хлопец пазней кіне яе, адвярнуўшыся пойдзе назад, развітальна махне ёй рукой... Што рабіць? — Гэта ж — Скруха...Толькі і юныя душы на першай пары пазачаснай адвыкласці і раўнадушнасці пойдуць за ёю з любоўю. Дзяўчат пачакае яна, пасябруецца з імі. Пакажа потайкам цела сваё. Пацеркі мукі, вэлюм цярпення.— А з хлопцамі моўчкі далей пойдзе яна.Там жа, ў даліне, дзе Скрухі жывуць,Скруха старая за руку хлапца возьме і скажа яму: «Мы калісьці былі, Скрухі, з вялікага роду,— так скажа яна.— Нашы бацькі працавалі ў капальнях глыбокіх гор высачэзных; яшчэ можна сёння знайсці адшліфаваны кавалак Пра-мукі ў людзей ці скамянелы асколачак гневу з вулкана.Бо — ён з вулкана. Багата жылі мы тады».I павядзе яго лёгка далей, па Краіне Скрухі, хлопцу пакажа калоны сабораў, руіны замкаў былых, дзе калісьці магнаты Краіны мудра вялі гаспадарку. Пакажа яму высачэзныя Дрэвы Слёз і Палеткі пышна расцвілай Журбы (ўсе жывыя бачаць там толькі лісточкі пяшчоты), статкі Жалобы на пашах пакажа хлапцу — часам пырхне спалохана птушка і разарве погляд іх лётам імклівым, працягне ў паветры,як адчувальную ніць, асамотнены крык.Вечарам Скруха яго павядзе да магіл продкаў са Скрушнага роду, сваіх вешчуноў.Зблізіцца ноч, і пакрочаць паволі; ўгару месяц узыдзе, абсягаў усіх вартавы, помнік нядрэмны, крэўны абліччам сваім нільскаму сфінксу, ахоўніку вечнае тайны.Помнік здзіўляе іх царскі, помнік, што твар моўчкі паклаў навекі на шалі зорнай вагі.Гэтага ўбачыць не здолее той,хто заўчасна памёр. Толькі погляд яевыганіць соваў з падвойнай кароны. Янымяккім, лагодным павевам крануцца іх шчок,тых акругласцяў спелых,і ўмалююць пяшчотна ў новыслых памерлых, на лістдвойчы разгорнуты,свой неакрэслены, смутны абрыс.Зоркі — вышэй. Новыя. Зоркі Краіны Пакут.Скруха паволі іх называе: «Вунь там, бачыш: Коннік, там — Посах, а поўнае тое сузор’е —Нізка Пладоў. А далей — Калыска,Шлях і Кніга Агню, Лялька, Акно.А на паўднёвым небе, чыста, нібы на далоні,бласлаўляе накрэслены зоркамі знак, што азначае — Маці»....Толькі памерлы павінен адгэтуль ісці,—Скруха старая вядзеберагам бездані,дзе пад промнямі поўнірадасці ззяе крыніца. ПачціваСкруха яе называе: «Струменьгэты сплаўляе людзей...»Моўчкі стаяць ля падножжа гары.З плачам яна абдымае яго.Ён на Пра-мукі гару адзінока ўзыходзіць. Крокаў яго не чуваць у бязгучнасці лёсу.*Толькі ж памерлыя ў нас абудзілі вобраз няясны, падобны на знанае нешта; глянь,— можа, гэта і ёсць каташкі,што абвісаюць з пустое ляшчыны, альбо ліўні нагадваюць, што напрадвесні цёмную пояць раллю...Мы, хто ўзнёсласці ў доліпрагне, мы адчуваем трымценне, якое, калі ападае Шчасце,— нас узрушае.
