Читать «Пад знакамі Арла й Пагоні» онлайн - страница 24

Паблізу тае ж чароўнае Наваградчыны, у сэрцы старажытнае Літвы, паказаў сябе не абы-якім пісьменьнікам беларускае мовы — якраз пры жыцьці Яна Чачота — Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (народжаны ў 1808 годзе на Бабруйшчыне), сын яго міласьці Яна Марцінкевіча, наваградзкага падчашага. Заможны шляхціч на пару сотнях гектараў зямлі, якім ён быў у тую пару, ня мог не гарнуцца да ідэі аднаўленьня Польшчы, хоць і жыў — як на пана — вельмі дзіўна, бо спачуваў мужыку. У яго асобе значна выразьней бачым той чачотаўскі парадокс душы беларускага чалавека, выхаванага ў польскім духу, які не кіруецца эгаізмам, перажывае за долю роднага люду, бацькоўскай краіны. Такімі альбо падобнымі будуць усе яны, паэты позьнефэадальнай Белай Русі, пакуль ня ўвойдзе ў жыцьцё маладое пакаленьне разначынцаў і сялянскай паўінтэлігенцыі з багачоўскіх сялібаў, абмужычэлых шляхцюкоў. Пра іх няпроста гаварыць. Заслужыліся яны для Беларусі фактычна мімавольна, не падумаўшы, што ўнукі заваююць ёй дзяржаўнасьць, „пачэсны пасад між народамі”.

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч цікавіўся больш за ўсё тэатральным словам і сцэнічнай творчасьцю. Даў ён нашай культуры поўны спэктакаль: прафэсійна напісаныя п’есы Залёты й Пінская шляхта, вершаваныя апавяданьні й аповесьці, пераклады (між іншым, Пана Тадэвуша). Зьдзівіўся б Ян Чачот, што любая яму крывіцкая мова набыла гэткі вялікі размах пад пяром ягонага пасьлядоўніка! Але, на свой манер, зьдзіўляемся й мы, Марцінкевічавы прапраўнукі, што гэты бацька беларускай сучаснай літаратуры інтэлектуальна ня вырас па?за сьвядомасьць мовы й на практыцы заставаўся палітычным палякам. У яго прыватную школку для вясковых дзетак хадзіў Антон Лявіцкі, будучы нацыянальны дзеяч і пачынальнік беларускай прозы, вядомы як Ядвігін Ш. Ён у сваіх успамінах згадваў потым, што нічога беларускага ня вынес адтуль, а й сам пан Вінцэнт ні словам не наважваўся ўзгадоўваць іх на патомкаў слаўнае бацькаўшчыны; дома панаваў культ канфэдэраткі.

Для справядлівасьці трэба дадаць, што амаль ідэнтычная сытуацыя паўторыцца таксама ў сям’і Францішка Багушэвіча, але ўзровень таго ўжо будзе нашмат вышэйшы: стаўкай акажацца ня толькі тое, каб навучыць мужычанятаў чытаць і пісаць па-польску ды па-француску, як было гэта ў выпадку Марцінкевічавага асьветніцтва. Аднак нікога не павінны мы судзіць паводле сёньняшніх мерак.

I Ян Баршчэўскі, і Ян Чачот, і Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, і Аляксандар Рыпінскі, пра якога пагаворым яшчэ, і цэлы шэраг творцаў беларускага мастацкага слова за ўсе тры чвэрці ХІХ стагодзьдзя маглі быць няйначай як дзяцьмі панскае Польшчы, выхаванкамі яе фэадальнай культуры, а на сваю беларускую творчасьць глядзелі як на шчырую, сардэчную спагаду да паняволенага просталюдзіна, як на выказваньне імі голасу душы ягонае. Характэрнае прытым, што творчыя здабыткі, таксама й Марцінкевіча, сталі шырока вядомымі як быццам па часе — у пэрыяд народзінаў нашага нацыянальнага руху пасьля 1903-1905 гадоў. Пры іх жа памяці ўсё тое валялася ў шуфлядах з рукапісамі, зрэдку толькі друкавалася ў нейкім элітарным зборнічку... Так родзіцца немаўля, несьвядомае спачатку свайго існаваньня.