Читать «Пад знакамі Арла й Пагоні» онлайн - страница 16

У XVIIІ стагодзьдзе культурная Беларусь увайшла як польскамоўная. Немалая гэта праблема для гісторыкаў: ці да нашай нацыянальнай літаратуры належыць толькі тое, што было напісанае па-беларуску?

Цяпер, калі маем сваю беларускую дзяржаву, прызнаную цэлым сьветам, гэтае й падобныя пытаньні можам ставіць безь ніякіх комплексаў ці боязі загубіцца між народамі.

10. Спусташэньні

XVIIІ стагодзьдзе лічыцца мёртвым у беларускай культуры. У яго палове Беларусь знаходзілася на самюткім дне гаспадарчага й духоўнага шоку пасьля зьнішчальнага XVII стагодзьдзя. І, быццам бы мала было таго, сустрэла яе новая бяда — працяглая канфрантацыя паміж Расеяй і Швэцыяй за прыбалтыйскія правінцыі, вядомая ў гісторыі пад назваю Паўночнай вайны, напрыканцы якой выйшла апошняя кніжка на старабеларускай мове, Збор выпадкаў кароткі, прызначаная сьвятарам і надрукаваная ў Супраскім манастыры ў 1722 годзе. Больш нічога не зьявілася на працягу гэтага й амаль усяго наступнага ХІХ стагодзьдзяў. Тым часам беларускія землі зноў гарэлі ды спусташаліся чужымі арміямі. Імпэратар Пётр Вялікі загадаў спаліць Магілёў, самы буйны пасьля Вільні й Полацка горад. За выйгрыш расейскіх інтарэсаў плацілі беларусы сваёй маёмасьцю й жыцьцём. Хопіць сказаць, што калі век назад насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага складала каля трох мільёнаў чалавек, дык у пятроўскія паходы паменшала яно да няцэлага мільёна, гэта значыць, з кожных трох застаўся жывым альбо нявыгнаным толькі адзін!

У такіх умовах якая ж можа быць гутарка пра разьвіцьцё культуры? Асабліва абязьлюдзелі ў першы маскоўскі патоп усходнія паветы, сумежныя з расейскай дзяржаваю (напрыклад, у Віцебскім далічыліся перапісчыкі пасьля таго міру з Масквою каля двухсот усіх жыхароў на тэрыторыі, адпавядаючай сёньняшнім чатыром альбо й пяцьцю раёнам). Усе пайшлі — як не ў пясок, то ў палон.

Польска-беларускія суадносіны ў культуры амаль перасталі існаваць: зьнік беларускі партнэр, лёс спляжыў яго. Як ні дзіўна сказаць, але гістарычныя крыніцы сьведчаць аб тым, што Літва падымалася з руінаў таксама дзякуючы масавым уцёкам на яе тэрыторыю сялянаў з Расеі, у якой паншчына была куды жахлівейшай, па-азіяцку бязьлітаснай. Царскія дыпляматы пры двары саксонскіх каралёў у Варшаве запатрабавалі вяртаньня каля двух мільёнаў уцекачоў, асеўшых у літоўскіх маёнтках. Ніхто ня бег за расейскі кардон, а наадварот, адтуль ратаваліся ад рабскай няволі, выбіраючы лагаднейшую Літву. У Маскоўшчыне хадзілі легенды пра больш людзкае літоўскае права.