Читать «Пад знакамі Арла й Пагоні» онлайн - страница 15

Маскоўская палітыка ня раз заб’е цьвік у труну беларускай культуры.

Акрамя міту пра крамлёўскіх вызваліцеляў ды абаронцаў — ёсьць і ня меней зьедлівая мана, зь якою нялёгка змагацца, бо даўняя яна, звыкліся мы зь ёю проста ад калыскі. На ўвазе маецца славутая пастанова Варшаўскага сойму аб пераводзе — галоўным чынам — судовага справаводзтва ў Літве на польскую мову, што было вырашана ў 1696 годзе. Расейская прапаганда й частка служачых ёй вучоных інтэрпрэтавалі гэта як акт ліквідацыі пад прымусам старабеларускай пісьмовай мовы, дадаючы да гэтага й намёкі на нейкія карныя санкцыі за карыстаньне ёю ў публічным ужытку... Можна на гэта адказаць прымаўкаю нашых продкаў: Ня вер каню ў дарозе, а маскалю ў хаце. Праўда выглядала ня вельмі сэнсацыйна: калі сто гадоў назад у канцылярыі Льва Сапегі ўсяго кожны шосты дакумэнт складваўся па-польску альбо на латыні, дык цяпер, пад канец шалёнага XVII веку, цяжка было знайсьці й пісара, які б добра здолеў фармуляваць акты на старабеларускай мове. У 1696 годзе не было забароны беларушчыны, быў толькі сьцьверджаны сапраўдны стан яе ўжо мінімальнага распаўсюджаньня, разуменьня службовымі людзьмі, сярод якіх нямала наехала запрошаных з Польшчы. Памятайма: Літва страціла палову насельніцтва

Гінула старажытная Літва, а праз стагодзьдзе потым прапала й Польшча. У эпоху ўпадку старабеларускае дзяржаўнасьці кідаюцца ў вочы прынамсі два капітальныя парадоксы. Першы зь іх — гэта заціханьне культурнай мовы народу якраз у пару, калі дасягнула яна свайго росквіту, стабілізацыі ў граматычных правілах. Характэрнае тое, што перастала прыбываць у ёй палянізмаў. Мова, абапершыся на сваю ўнутраную сілу, сталася выказьнікам духа айчыны. Для прыкладу кажучы, ідэнтычны лёс спаткаў і братнюю нам чэскую мову, хоць значна раней разьвітую, але заняпаўшую аж да народнага забыцьця пасьля пераможнае нямецкае інвазіі ў выніку мілітарнае катастрофы Чэхіі пад Белаю Гарою ў 1620 годзе.

Як чалавека нельга трактаваць у адарванасьці ад хлеба, гэтак і культура абсалютна залежная менавіта ад эканомікі й палітыкі. Марысенька, француская жонка караля Яна Сабескага, любіла беларускія песьні, асабліва любоўныя, якія пасылала яму ўсьлед пад Вену ў час вайны з туркамі, але гэта зусім не было раўназначнае з падтрымкай аўтарытэту русінскага выслоўя. Таму варта прыгадаць урэшце й пра другі з зазначаных парадоксаў часу — палянізацыя не вяла да польскае сьвядомасьці, як францушчына сёньняшняга бэльгійца не перарабляе яго ў француза, альбо ангельшчына не перашкаджае ірляндцу заставацца сабою. У швэдзкі „патоп” Радзівілы, якія не валодалі беларускай мовай, спрабавалі адарваць Вялікае Княства Літоўскае ад Польскага Каралеўства ды прабіцца ў поўную незалежнасьць у партнэрскім саюзе з Стакгольмам. Праз паўвеку пасьля, у 1700 годзе паўторыць акцыю патомак Сапегаў. У бітве пад Алькенікамі супрацьстаўныя сабе арміі крычалі ў атаку па-польску, хоць адна зь іх білася за выхад Літвы з фэдэрацыі. Нам, людзям зь пералому ХХ-ХХІ стагодзьдзяў, няпроста гэта ўцяміць, але хопіць паслужыцца актуальным прыкладам беларускіх патрыётаў у Менску, якія часта зьяўляюцца расейскамоўнымі.