Читать «Абай жолы. 4 кітап» онлайн - страница 306

Эпилог

Күз түсе Жидебайға ел көшіп келген. Абай зиратына әйелдер, қалың ел селі жетеді. Әйгерім жоқтау айтады. Әні де, сөзі де басқаша. Оны шығарған Дәрмен Абайға ескерткіштей. Халықтың атынан халықтың өнерлі ұлы, қызы жоқтайды. Абай өлді, мұрасы өлген жоқ. Соны жер-дүние жадында қалдыру үшін әнге жол беріп тұр. Абай өлмеске қадам басты. Әйгерім әні бұдан соң Абай туралы туатын бар өнердің басы еді. Абай осы әннен жаңа туысқа ауысты".

Бұл жерде жазушы осы қосымшалар мен жоба-жоспарларын қалай өрбітті, қалай байланыс-бірлігін таптырды. Ол өз алдына бөлек зерттеулерді керек етеді. Осы іріктеп алынғандарының өзімен-ақ автордың ұдайы іздену, ұдайғы жол-жөнін қарастырудан қол үзбегендігі аңғарылады және бұнда, алдыңғы бөліктерінде шығармадан бөлектендіріп тұратын біраз өзгешелік бар; алғашында роман жобасын ойластырып жүргенде жазылғандықтан, әлі де суреткерлік елек-сүзгі екшеулерден өтіп, шыңдалу дәрежесіне жетпегендік байқалады, өйткені адам аттары алғашында аталған күйінде жүргендігі жалпы о баста жобалап-жоспарланғандықты танытады. Бұл қолжазбаларда Әйгерім мен Керімбала – Әйгәрім, Көрімбала болса, Дәрменнің о бастағы атауы Айдар күйінде жүр. Жұманның қырттығы жөніндегі сөз романның үшінші кітабында әңгімеленетіні белгілі, ал мұнда ол өз көрінісін екінші кітапта таппақ болған. Ұлжан да екінші кітапта өлген болып көрінеді. Бұл жобада Базаралының Тәкежан жылқысын шауып алуынан кейін қалаға билер сотына жүгініске барғаны, сол жерде ор жылқы басына екі бестіден айып төлейтін болып қайтқаны, елге оралған соң ауырып, көп ұзамай қазаға ұшырауы айтылады. Шығарманың кейінгі нұсқаларында ол елеулі іс-әрекет, кесек қимылдарымен бертінге дейін өмір сүрген болып көрінеді. Қазіргі үшінші кітап пен төртінші кітап тарауларының мазмұны алғашында бір жоспарда қамтылып, бұлар жазыла келе екіге бөлінген. Қарамола сиязынан кейінгі ақынның шәкірттеріне тапсырған жыр-дастандарын тыңдауға арналған кештен кейінгі оқиғалар төртінші кітабына енетін болып, оның жоспарлары өз алдына бөлек-бөлек жасалынады.

Жалпы қаламгер кітаптың әрбір басылымын қайта-кайта оқып, қажетті қысқартулар мен толықтырулар енгізу ісінен жалықпаған. "Әдебиет және искусство" журналында басылған тараулар мен кейінгі басылымдарынан бұл анық көрінеді: сондағы енгізген түзетулері де осы үш-төрт басылым негізінде жүргізілген. Бұл жерде жекелеген сөздер мен сөйлемдердің қалай редакцияланғаны, қаншама тың оқиға, көріністермен толықтырылып отырғандығы көп жәйтті аңғартады. Осылардың көбінен жұртшылық пікір-ұсыныстарына қаншалықты құлақ асқандығы да елес береді. Алғашқы тарауында қала көркі мен табиғат суреттеріне енгізген өзгертулерін өзінің "Алғашқы тарауларда әсіресе, және жалпы бар кітап бойында, әр тұста табиғат көркі, қалпы жақсы мол орын ала түсу керек. Өзгеше ескерілетін қала суреті, қаладағы жазғы, күзгі, қысқы, көктемгі пейзаж: көше, қала, Ертіс, аралдар бейнесі қажет" (8-бума, 63-6.) деген ойлары нақтылай түседі.

Бұл кітап алдыңғыларына қарағанда түгелдей дерлік диктовкамен жазылды, бірақ соңынан сол басылғандарды қайта-қайта қарап, түзетіп, толықтырып отырды. Алдымен журналда басылғаны кітап болып шығар алдында айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. 1956 жылғы басылымында бар Дәмежан тұрған жатақ, Ертіс бейнесі, Құмаш үйінің көрінісі, Қарасу жағасындағы Үлкен Семей суреттері журналдық (1954, № 3) нұсқасында жоқ. Бұлар жазушының өзі атап көрсеткеніндей, қала тұрмысын толықтыра түсетін қосымшалар. Осылармен бірге Абайдың Семейде болуын аша түсетін бірсыпыра толықтырулар енгізілген. Бұл жерде Абайды жай ғана қызықтаушы немесе бақылаушы емес, халық қайғысын бар жан-тәнімен ұғынып, қолынан келген көмегін аямай, әрекет етуші қайраткер ретінде көрсетеді. Сондағы қала халқының басына түскен хал оны азамат ретінде терең толғандырып, үлкен тебіреністерге түсіреді. Журналда бар: "Сөйтіп, Сармолла өлді, оны өлтірушілер жаза шекпей, ап-аман қала берді", "Қараңғыда адасқан халық ғазапта қиналған жұртына, махалласына жол нұсқады" (54-6.), "Яғни Сармолланың өлімі барлық Семей, Слободка халқын обадан құтқарды", "Иіріліп иреңдеген қараңғы былғаныш құрттар" (55-6.) сияқты кептеген қысқартулар жасалынды. Таңдамалыларын дайындау барысындағы қысқартуларды 1956 жылғы басылымы ("Абай жолы". Екінші кітап. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. А., 1956. 109-6.) беттеріне көрсетті, осындағы: "Ол есікті бір қолымен баса тұрып, сол шоқпарды сырттағы арс-ұрс еткен қандыауыз қасқырларға сілтемек те болады"; "Мен мынау Дәрмен деген адамға өз өмірімді өз еркіммен қоссам деген тілек әкеп тұрмын сіздің алдыңызға. Сол өтінішім бойынша ноқталы басыма, қасіретті халіме қорған болыңыз" деймін" (120-6.); "Әбіштің ендігі соңғы өтініші бойынша осы бүгін қасіретті сағаттың өзінде..." (121-6.); "...боп келген, көр кеуде, барынша топас, жыртқыш, өздері медресе мен мешіттен шыққан, тағы бір қанқұмар Қорабайлар осылар еді" (124-6.); "Және сот мүшелері білетін Сармановтың ерекшелігі, ол әкімшілік жөнінде айтқанды орындағыш, тіл алғыш чиновник" (130-6.); "Бұлар бір жағынан бас қорғаушы және бір жағынан елінің ортасында отырып, сол іргесіне сенушілер осы күйді ат сойылын қамдаған ер-азаматтан көргенмен" (240-6.); "Анық ұзақ шабыс бойынша қалың ауылдарды түгел арылтып, жауға қарсы түгел үрпитіп тік тұрғызып, аттандырып, сақайтып алғанша" (241-6.); "Соның орайына алғаш Құлжатай мен Еңсебайдың, Марқаның "аттанын" естіген ең шеткі он бес үйлі қалың ауылдан аттаншылар үніне үздіксіз үнмен шу қосқан қара түннің әбігер айғайы басталып еді" (241-6.); "Сонда бұлбұлды жырлатып тыңдап болып, есек даналықпен ақылгөйлік көрсетіп еді" (258-6.); "Түн ортасы кезінде Оразбай тігіп берген ордасына келіп жатып қалған еді" (264-6.); "Бірақ олар бұл жөнде дәл осы отырыста әзірше ешнәрсе айтысқан жоқ. Тегінде, айтарлық жай болса, ол әлденеше сөйленіп, толық байланып болған тәрізді: Және әсіресе дәл осы бүгінгі күн" (265-6.); "Ендеше, Тобықтының атқамінер тобы бұл куәға қарсы болу былай тұрсын, бір есептен іштей сол куәлікке баратынына ырза да болып отыр" (270-6.); "Біреудің көзіне түсіп, күндерің түсіп отырған жалғыз көзді жалмауыздан тағы жаза шегерсіңдер" (309-6.); "Көп оқи алмаса да, жаңа заман адамының жаңа бір қауымының сипаты мен қасиетін танытатын сияқты" (330-6.); "Оны дін кітабының тілінде орысша "усекновение глазы Ионпа Крестителя" деп атайды" (338-6.); "Бұл әңгімесі, Абайдың аңдауынша, соңғы кездерде айқындап келе жатқан үлкен істің қатарына ілескен кесір тәрізденді" (397-6.); "Жүздеген жас малдардың жүні-түгі қатты ұзарып, үрпиіп алған" (410-6.); "Мағаштың өлімінен кейін он екі күн болғанда, Абайға тағы бір қат-қабат ауыр қазаның жайын Кәкітай мен Дәрмен мәлім етіпті" (431-6.) деген жолдар сызылса, мына сияқты сілтеме жасалған сөздерді қолмен жазып қосқан: "Табыт қағу – дінбасылар мен діндар халық арасында зор сұмдық саналатын. Ол – өлім тілеу, кім болса да тың біреудің өлімін тілеу" (35-6.); "Бәддұға – теріс бата, қарғап-сілеу, жазалау дұғасы" (38-6.); "Паровая мельница – бу диірмені" (51-6.); "Аққұйрық – бұрынғы жүз сомдық ақшаны айтқан" (79-6.). Жалпы осындағы өзгерістердің дені кейіпкерлер іс-қарекеті мен мінез-құлықтарын толықтыру мақсатында жасалды. Журналдық нұсқасында жоқ Абай мен Оразбайдың арасындағы тартыс түйінін ерекше көрсетуді дұрыс деп тапты. Бұдан кейін тағы да редакциялық сүзгілеулерден өткізіп, стильдік жағынан бірсыпыра түрлендіруге алып барды.