Читать «Планета людзей (на белорусском языке)» онлайн - страница 41

Часам чорны раб, седзячы на кукiшках ля дзвярэй, цешыцца вечаровай свежасцю. У гэтым цяжкiм целе нявольнiка ўжо пазасыналi ўсе ўспамiны. Ён ужо ледзьве помнiць момант свайго паланення, тыя ўдары, крыкi, мужчынскiя рукi, якiя паверглi яго ў ягоную цяперашнюю ноч. З таго часу ён усё безнадзейней дранцвее ў дзiўным сне, ён як аслеп - бо ён жа не бачыць болей марудных рэк Сенегала цi белых гарадоў паўднёвага Марока, ён як аглух - бо ён жа не чуе болей родных галасоў. Ён не тое што няшчасны, гэты мурын, - ён калека. Воляй выпадку змушаны падначалiцца рытму жыцця качэўнiкаў, iх вандраванню з мясцiны ў мясцiну, навечна прыкуты да iхнiх арбiт па пустынi, што агульнага мог ён захаваць са сваiм мiнулым, з родным ачагом, з жонкай i дзецьмi, якiя цяпер для яго мярцвей нябожчыкаў?

Людзi, якiя доўга жылi ўсепаглынальным каханнем, а потым яго страцiлi, часам стамляюцца ад сваёй гордай самоты. Яны прынiжана мiрацца з жыццём i знаходзяць сваё шчасце ў сама пасрэднай прывязанасцi. Iм прыемна адрачыся ад трона, падпарадкавацца некаму i нiчым не парушаць цiхамiрную плынь будняў. I раб з гонарам распальвае жароўню гаспадара.

- На, вазьмi, - кажа часам важак вязню.

Зараз гаспадар лагодны з рабом, бо зараз адбываецца адпушчэнне чыста ўсёй стомы, чыста ўсёй спякоты, бо зараз яны абодва, плячо ў плячо, спакваля ўступаюць у прахалоду. I ён дорыць яму шклянку чаю. I вязень у прылiве ўдзячнасцi за гэтую шклянку чаю будзе цалаваць ногi гаспадару. Раба нiколi не закоўваюць у ланцугi. Хай не будзе ў iх патрэбы! Хай будзе ён верны сам па сабе! Хай ён, пазбаўлены ўлады, разумна адмовiцца ад свайго каралеўскага трона! Зараз ён - вязень шчаслiвы.

Але некалi яму напраўду дадуць волю. Калi ён зусiм састарыцца i не зможа апраўдаць выдаткаў на ежу цi апратку, тады яму даюць неабмежаваную свабоду. Тры днi падрад, слабеючы ўсё больш i больш, ён дарэмна будзе сноўдацца ад шатра да шатра i прапаноўваць свае паслугi, а на зыходзе трэцiх сутак, як i раней, разумна i пакорна, распластаецца на пяску. Я бачыў у Джубi, як яны, голыя, памiралi гэтак. Маўры падганялi, але без жорсткасцi, iх марудную агонiю, а дзецi маўраў гулялi вобак гэтых сумных руiн i шторанку свавольна правяралi, варушыцца яна цi ўжо не, але без кепiкаў над старым слугой. Гэта была звычайная з'ява. Гэта выглядала так, нiбыта яму сказалi: "Ты добра папрацаваў, ты заслужыў права на адпачынак, iдзi спаць". Ён ляжаў, яму хацелася есцi, i толькi ад гэтага ў яго кружылася галава, а не ад несправядлiвасцi, бо катуе толькi несправядлiвасць. I спакваля перамешваўся з зямлёй. Трыццаць гадоў працы - i вось гэтае права на сон i на зямлю.

Калi я ўпершыню нагабаў такога раба, я не пачуў ад яго нiводнай скаргi: ды яму не было на каго i скардзiцца. У iм чыталася нейкая падсвядомая згода, згода горца, якi заблудзiўся i ўжо знясiлеў дарэшты i якi лягае на снег, зарываецца ў забыццё i ў снягi. Не пакута яго перавернула маё сэрца. Я не бачыў нiякiх пакут. Але са смерцю чалавека памiрае нейкi невядомы нам свет, i я ўсё думаў, што пагасла ў iм, якiя вобразы? Якiя плантацыi Сенегала, якiя белыя гарады паўднёвага Марока паволi адыходзiлi ў нябыт? Не было мне дадзена даведацца, цi ў гэтым чорным тулаве гаслi звычайныя мiзэрныя турботы гатаванне чаю, адвод жывёлы на вадапой..., засынала душа раба цi, уваскрэсены хваляй успамiнаў, памiраў чалавек ва ўсёй сваёй велiчы. Цвёрдая чарапная каробка нагадвала старадаўнi куфэрак з усялякiмi скарбамi. Я не ведаў, якiм квяцiстым шаўкам, якiм святочным малюнкам, якiм асiвелым, выключна бескарысным у гэтай пустынi рэшткам удалося пазбегнуць караблекрушэння. Скарбонка была замкнёная i цяжкая. Я не ведаў, якая частка свету руйнавалася ў чалавеку пры ўпаданнi ў беспрабудны валатоўскi сон, што руйнавалася ў гэтай свядомасцi i ў гэтай плоцi, якая спакваля вярталася ночы i зямлi.