Читать «Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу» онлайн - страница 20

Фінальная частка верша А. Валяна прасякнута гэткай самай трывогай за лёс нашчадкаў, якая гучыць у “Сатыры” Я. Каханоўскага, “Ляманце няшчаснага Рыгора Осціка” С. Лаўрэнція, “Сеймавых прамовах” П. Скаргі ды ў многіх іншых паэтычных і публіцыстычных творах XVI – XVII ст. “Сцеражыцеся палітычнай анархіі, рэлігійных канфліктаў і нацыянальных міжусобіц!” – папярэджвалі грамадства Рэчы Паспалітай мысліцелі і пісьменнікі яшчэ напрыканцы XVI ст., але яны засталіся непачутымі. Напрыканцы XVIII ст. дзяржава знікла з карты Еўропы. Польшча, краіна справядлівасці і свабоды, куды так горача заклікаў прыгнечаных і бяспраўных ліцвінаў С. Ажахоўскі, трапіла ў тую самую няволю, што і Вялікае Княства Літоўскае, а палякі вымушаны былі са зброяй у руках змагацца поплеч з літоўцамі, беларусамі, украінцамі “за нашу ды вашу свабоду” і гінуць у шматлікіх паўстаннях.

Банальная і неарыгінальная ў кантэксце тагачаснай літаратуры ідэя паэтычнага твора А. Валяна аказалася вельмі актуальнай і трывалай у кантэксце гісторыі Рэчы Паспалітай.

У ацэнцы мастацкіх вартасцяў паэтычнай спробы А. Валяна (паводле гэтага верша можна меркаваць пра паэтычныя здольнасці пісьменніка ўвогуле) трэба быць асцярожным. Адзін з першых біёграфаў А. Валяна, М. Балінскі, уважаў, што верш зусім не мае паэтычных вартасцяў, але адначасова прызнаваў, што гэты твор “дэманструе не толькі здаровы погляд на справу і дасведчанасць, але даводзіць таксама, што ягоны аўтар натуральна і спрытна валодаў роднай мовай, маючы значны запас сатырычнага досціпу, якім шчодра запраўляў усе свае пісьмовыя працы і потым” (Baliński 1843:3, 13). Пазнейшыя даследчыкі таксама не мелі адназначнага меркавання адносна верша “Да Палякаў і да Літвы”, называлі яго то “няўмелым”, то “цалкам зграбным”.

Безумоўна, неабходна ўлічваць жанравую спецыфіку твора, якая не дала аўтару магчымасці выявіць талент паэта-эпіка альбо паэта-лірыка, навязала яму пэўную стылістычную канвенцыю. Палітычная накіраванасць і рэпрэзентацыйная функцыя верша загадзя абумовілі многія яго мастацкія асаблівасці, прадвызначылі выбар выяўленчых сродкаў. Паэтычны дэбют А. Валяна ўяўляе сабой тыповы прыклад урачыстага красамоўства, апранутую ў паэтычныя шаты прамову. Гэтая прамова адносіцца да асуджальнага тыпу (узнімае праблемы сучаснасці), але на пачатку сустракаюцца элементы ацэнкі (згадкі пра мінуўшчыну), а напрыканцы – дарадчыя (прадказанне будучыні). Адпаведна выглядае кампазіцыя твора:

І. Пахвала мудрасці продкаў;

ІІ. Асуджэнне сучаснікаў;

ІІІ. Перасцярога нашчадкаў.

Аўтар добра засвоіў адно з класічных правілаў рыторыкі: “Выкарыстоўвай вопыт мінуўшчыны дзеля стварэння лепшай будучыні!”

Мастацкая прастора верша “Да Палякаў і да Літвы” ўмоўна-рытарычная. У цэнтры знаходзіцца аўтар-прамоўца, вакол яго групуюцца слухачы: палякі і ліцвіны. Не адбываецца ні развіцця дзеяння, як у эпіцы, ні змены пачуццёвага стану суб’екта, як у лірыцы. У часе разгортваецца толькі аргументацыя. Аўтар апелюе да розуму чытачоў і ў значна меншай ступені звяртаецца да іхніх пачуццяў: гонару (за продкаў), сораму (за сябе), страху (за нашчадкаў). Акрамя сур’ёзных аргументаў ужываюцца і забароненыя прыёмы, так званыя “штучкі сафістаў”. Напрыклад, замест таго, каб спрачацца з поглядамі С. Ажахоўскага, А. Валян накіроўвае вастрыё крытыкі на асобу пісьменніка, высмейвае яго як звычайнага пляткара і блазна.