Читать «Пад знакамі Арла й Пагоні» онлайн - страница 64

У паваеннай Беларусі польскае насельніцтва, даволі нечакана яму, апынулася ў грамадзкім становішчы нацыянальнай меншасьці. Зьведаўшы савецкую сыстэму ў гадох 1939-1941, яно сквапна пакарысталася дазволенай рэпатрыяцыяй у Польшчу; ня ўсё вясковае, але амаль поўнасьцю гарадзкое. Раптам, на працягу некалькіх месяцаў, заціхла польская мова на вуліцах Горадні, Ліды, Берасьця, Баранавічаў, Слоніма. Нават на схіле нямецкай акупацыі ніхто не спадзяваўся такога высяленьня, месцамі падобнага да ўцёкаў. Гэта радыкальна зьмяніла этнічную структуру тэрыторыі. Задзейнічаў закон контррэакцыі: нядаўняя пагроза асабістаму лёсу ад публічнага карыстаньня беларускай мовай перайшла на пальшчызну, адмёўшы яе ў хатнюю прыватнасьць. Але вярнуўся расейскі шавініст пад выглядам бальшавіцкага чыноўніка, які ў фінальныя пяцідзесятыя гады ўзяўся наводзіць свае парадкі ў сапраўды царскім стылі.

Так прапалі адно й другое — палянізацыя й перамагаючая яе беларусізацыя.

Кардон быў зачынены наглуха.

Польска-беларускую калатню суцішыў нехта трэці. Ня толькі палітычная, але й культурная Варшава паступова забывала пра істотнасьць Менску. Зьдзейсьнілася як быццам прароцтва нацыяналістаў над Віслаю, што акрамя Масквы ніякі іншы цэнтар у тым баку сьвету ня варты ўвагі. Адкрыўся этап гульні палякаў з камунізмам, нагадваючай у сваіх кардынальных парамэтрах часы імпэратара Мікалая І і падпарадкаванага яму Польскага Каралеўства (якому было дадзена ўсё неабходнае дзеля дзяржаўнага функцыянаваньня, уключна зь немалым войскам, апрача вонкавай незалежнасьці).

Усё ж не да канца загубілася цікавасьць беларусаў да палякаў і палякаў да беларусаў. Абмежаваная да сфэры літаратуры й тэатру, нарастала ў хрушчоўскую адлігу ды потым: быў перакладзены раман Якуба Коласа У палескай глушы; пастаўлены польскі спэктакаль на падставе п’есы Кандрата Крапівы Пяюць жаваранкі; на турнэ быў запрошаны ў Беласток Купалаўскі тэатар; наладжана імпарт кніжак і часопісаў ды, што знамянальнае, у творчых асяродзьдзях Варшавы, Лодзі, Познані, Гданска, Любліна зьявіліся маладыя пісьменьнікі зь беларускім радаводам, якія ў паэзіі і ў прозе апявалі краіну свайго дзяцінства — Панямоньне й Падзьвіньне. Рушылі яны як быццам сьлядамі Адама Міцкевіча, Элаізы Ажэшкі, Уладыслава Сыракомлі, ці Мэльхіёра Ваньковіча. Іх прозьвішчы — Ян Гушча, Яўген Паўкшта, Эмілія Кунавіч, Яўген Кабац, Збігнеў Жакевіч, Тадэвуш Канвіцкі, Аляксандар Рымкевіч, Тадэвуш Хрусьцялеўскі, Юзэф Канановіч, і цэлы шэраг менш значных. Прыгадваю іх таму, што да творчасьці некаторых вернемся як да важных культурных фактаў, якія ў наступныя дзесяцігодзьдзі створаць новую якасьць — працягнуць польскія сымпатыі да нас, беларусаў.