Читать «Вынаходцы вятроў» онлайн - страница 15

1. МАСКВА Мой БАМ пачынаўся ў музеі... Далёка ад Тынды і Зеі, У цэнтры сталіцы сталіц — Музей Рэвалюцыі. Зойдзем, Гадзіну свабодную зоймем Ля стэндаў яго і паліц. На першым паверсе, направа, Плакат: КАМСАМОЛЬСКАЯ СЛАВА, А побач — знаёмыя нам Блакітная шабля Байкала, Амура Зламанае джала — Гасцям экспануецца БАМ. Пакуль што я госць, як і кожны, I клопат мой — клопат дарожны: Уцягваць Вірамі Вачэй Вагоны, плакаты, машьгаы, Зялёных палатак птушынасць Ды сполахі белых начэй. Вы бачылі ноч у музеі? Відовішча — што ў Калізеі. Ах, як ён гудзеў, Калізей!.. Замоўк ён — і стаў экспанатам; У дужках з працяжнікам — даты, I рэчышча часу вузей. Іх многа, пустэч дапатопных, Прыдуманых некім, падобных На могілкі ў жоўклай траве... Хіба тут музей, Дзе, як мора, Сібірская плешча прастора, I час цягнікамі раве? Як БАМ - супрацьвузкакалейны, Музей гэты Супрацьмузейны, Ён супраць Музеяў надзей, Музеяў нязбытае мары, Задзьмутых часова пажараў, Раздзьмутых часова людзей. Пакуль тут ніхто не раздзьмуты, Ніхто не задзьмуты, Пакутны Цяжар на сумленне Не лёг. Яшчэ тут не паша — аблогі, I верыцца ў веліч дарогі, У праўду Вялікіх дарог, У соль яе песень рабочых... Чыгункаю праўда грукоча I цягне, упрогшыся, Час Насустрач Раскрылым палаткам, Насустрач Шчаслівым нашчадкам, Што лепшымі будуць за нас. Мы з праўдай не ўкрыемся плесняй, Бо з ёю Чырвоная Прэсня, «Аўрора» — вякоў ледакол; Бо з ёю на бітву стварэння Устала маё пакаленне, Кастрычніка сын — Камсамол. 2. ТРАСА БАМА, ПАЧАТАК Быкоў ратуюць рогі, А коней — капыты... Ракадныя дарогі. Бясконцыя франты. Агонь настыглай рэйкі Не па руках рукам. Закуты лёдам рэкі На трасе Тында — Бам. Цяжар не па нараду Бяры на скат плячэй, Каб выструніць ракаду Над Волтаю хутчэй! Не грэлі целагрэйкі. I ўсё ж — такі загад — БАМ выварочваў рэйкі, Каб выжыў Сталінград. Жагнае ў маць і ў бога, Збівае вея з ног... Ракадная дарога — Глухі праклён дарог. Глыбокі тыл... Мужчыны... Іх лёс — чыя віна?.. Не час шукаць прычыны. Айчынная вайна. Народная. Святая. Народ — адзіны род. Ён касты не стварае. Народ як ёсць народ. Народ — Купала, Ленін, I кожны з нас — народ... Не збіў нас на калені Той сцюжны, страшны год, I не было на БАМе Ні крыўд, ні каст, калі Народ са шпал зубамі Выцягваў кастылі, Намучаны, скалелы, 3 фашызмам бітву вёў Ламамі, прыкіпелымі Да чорных мазалёў... Радзіма! Лес ды поле... Не адарваць вачэй. Высока: доля, воля. Напэўна, ты вышэй. 3 табой Табе я роўны, I адрачэшся — твой: Пакліч — устану, кроўны, Як ліст перад травой. Ракадная дарога! Балючая зямля! Спачатку — перамога. Астатняе — пасля. Пасля... Не тое слова, За ім надзей склады. Вайна і смерць — часова. Жыццё і мір — заўжды. Усё для перамогі: I сталь, і хлеб, і кроў. Ракадныя дарогі — Артэрыі франтоў. Без іх франты — франтоны, Адкрытыя вятрам... Па гулкіх перагонах На фронт каціўся БАМ, А там мацнеў, як заклік, Густы гарматны гром, I біў над Волгай Захад Прастрэленым крылом... 3. ТЫНДА Да сталіцы БАМа — Прама!.. Час бяжыць, аж вохкае. Весялее панарама За маімі вокнамі. Добра быць маладым, Не лічыць гады, як скнара. Часу хопіць, хопіць жару На пламенне і на дым. I, як рыбіну на лёд, Лёс мяне не выкінуў, I не блізка сумны год Падвядзення вьгаікаў. Я на свяце маладым Сонца, ветру і аблокаў — Ахвярую годам тым, Недасяжліва далёкім... Да сталіцы БАМа Скоры Шчэ не ходзіць. Ехаць нам 3 ветрам, тварам да прасторы, На платформе ў два маторы, 3 новай песняю пра БАМ. Вечар. Месяц зоркі лушчыць. Кедрача густы настой. Поўнач дыхае насустрач Спакон вечнай мерзлатой. Поўнач, Поўнач!.. Стынь ды сопкі. Прорвы нетраў. Немасць зор. Можа, рана век таропкі Выскачыў з-за павароткі На бязмежны твой прастор? Можа быць, нашчадкаў слава Ў трубы сцюж тваіх пяе... Што ж, падзелім з імі справу — Людзі ўсё-такі Свае. Ім кладзём масты настрэчу Ў гэты край, дзе мёрз і мок Век дзявочы, век хлапечы, Браў любы цяжар на плечы — Не развязваўся пупок. I як помнік нам Паўстане Гул снарадны цягніка Тут, дзе шпалы штабялямі, Тут, дзе сёння штаб на БАМе Камсамольскага ЦК. ...Я шыбую ў штаб пры Насці. — Госць? — пытае Насця. — Госць. — За рублём? — Ды не. — Па шча-а-сце? — А чаму з усмешкай, Насця, Ці няма на свеце шчасця? — Свет вялікі, — кажа Насця, — Шчасце ёсць, ды рознай масці. — Але ж ёсць наогул? — Ёсць. Насця ў штаб — Дык дзверы насцеж. Насця — сіла. Бог. Прараб. — Добры дзень, таварыш Насця. — Добры дзень, таварыш Штаб! Насця грозна бровы хмурыць, Рэжа — Вокам не міргне: — БАМ — не абрзвіятура, А дарога... Так ці не? — Так. — 3 чаго ж рабіць дарогу? — Павышае Насця тон.— Слоў хапае, дзякуй богу. Горш з бетонам. Дзе бетон? Тры гадзіны «загараем». Загарэлі. План курыць. Працаваць нам, Штаб, параіш Ці купальнікі купіць? ...Працаваць, не ткаць размову, Як узор на дыванах. Хоць у Насці тон суровы I начштаба хмурыць бровы — Скачуць чорцікі ў вачах! У начштаба дух не слабы, Не запудзіш пальчыкам. Перажыў ужо начштаба Чатырох начальнікаў. На яго і ніз, I верх — Не палічыш — капалі. Ды, як капяжы са стрэх, Тыя «капы» плакалі. Ён жа ўсё не спіць начэй, Круціць кіламетры, А пагляд яго вачэй Да прадоння светлы. Вольным вечарам гітару Возьме ён за плечыкі, I паўночныя Стажары Узыходзяць, слепячы. I збіраюцца сябры У пакой начштаба... Ты, гітара, гавары 3 Насцечкай-прарабам. Гавары-перабівай Вецер шматгалосы, Гавары-перабірай Ільняныя косы. Каб рука да рукі, Як рака да ракі, Каб шчака да шчакі, Як сланечнікі... Рупіць, працы акрамя, Годнасць, сэрцы шчэмячы... Будзе плошча імя Валіка Сушчэвіча. I ад плошчы пацячэ Насціна дарога... Будзе ўсё там, дзе яшчэ Не відаць нічога. Дзе ляціць на саначках (Кажушок — як вытканы!) Бамачка, што шкляначка 3 этыкеткай імпартнай. 4. МАГОТ Устойлівая непагадзь стаіць. На шышаках АЯМа* выюць МАЗы. Калі машына са скалы ляціць — Не проста страх пад рэбрамі ўтаіць, Не паказаць, што не лятаў ні разу. * Амура-Якуцкая аўтамагістраль. А мой шафёр Да рызыкі прывык I пра мае прывычкі не пытае, Таму найлепей прыкусіць язык... Імчыць машына — толькі свіст ды рык, Ды надпіс на бартах: «Эх, пакатаю!» Віжуе ўсё шафёр мой, чортаў сын: — Рамантыкі хацеў ты — еш ад пуза, А няньчыцца з табой Няма прычын. Няхай ты чын — Ды я таксама чын, Мой чын: шафёр Савецкага Саюза. Падсек? — Падсек. — Талковы чалавек. Люблю талковых. Я, брат, сам талковы. Спытайся тут: «Хто Лёшка Жарнасек?..» У-у, скажуць, зух!.. Фігура, адным словам. Мне тэлеграмы адбіваюць як? БАМ. Жарнасеку. Едзь да нас. I кропка. Ды не люблю я Тых дарог, аднак, Дзе кожны слуп — асцерагальны знак... Японскі бог! Глядзі... Ды ўверх, на сопку! Пра гэта і не ўспомніш два разы: Насустрач нам, сарваўшы тармазы, Ляцеў і выў нагружаны «Магірус»*. * Аўтасамазвал — Ну ўсё. Вынось, як кажуць, абразы. Кагосць «Магірус» завязе ў магілу. За намі — бачыў? — Чортаў паварот. Не выкруціць па хуткасці. Сарвецца. Эх, два разы канаць не давядзецца! Паспеем развярнуцца?.. Поўны ход! Слабое сэрца — дык давай за дзверцы. Ну што, даеш?!. I даўшы поўны газ, Да самых плешак топячы педалі, Ён год, здалося, разварочваў МАЗ — I вось ужо «Магірус» ззаду ў нас, А мы ў яго паперадзе імчалі. Сірэны — як у рог! Альбо ў дуду! Для дэтэктываў гэткія пагоні!.. Дагнаў «Магірус», буферам баднуў, Счапіліся машыны, як вагоны, I Лёшка плаўна тармазы крануў. — Не пойдзем юзам — Пажывём яшчэ, Да павароткі неяк затармозім, Калі ніхто не стане на дарозе... Па спіне мурашы, як на марозе, I ліпкі пот па сківіцах цячэ. Затармазілі... Коламі амаль Над прорваю павіслі... — Чорт не злапіў! Не падвялі баранка і педаль, Зноў Лёшка выйграў на сваім этапе... У Залацінцы будзем — справім баль. ...«Магірус» стукнуў дзверцамі. Салдат Ускочыў цяжка МАЗу на падножку, Пацёр павекі: «Вецер вось, а мошкі...» Руку паціснуў Лёшку: — Дзякуй, брат... — Няма за што,— яму ўсміхнуўся Лёшка. 5. НАГОРНАЕ, ТУНЕЛЬ Маналог брыгадзіра Сомава ...Граніт за годам год Мы грызлі і люцелі, Бо не з дыетработ Работа біць тунелі. Звычайна: Праца — бой... Ды ў гэтым ёсць знаменне, Калі па-над табой На паўвярсты каменне. I з гэтай паўвярсты (Схавацца ледзь паспееш) Так вухкаюць пласты — У шлунках ледзянее. Вядома, век машын. Але машыну тую Вазьмі, паварушы — Хрыбет залямантуе. Уявіш: кружыць птах, Дажджы на сопках плачуць... Хай плацяць не за страх — За нешта ж грошы плацяць. Тунель — канца няма. Ён сапраўды бясконцы. Не ўспамінай — дарма! — Калі ты бачыў сонца. I за вярстой вярсту (На лёс не наракаю) Ідзеш у пустату, Да тупіка, да краю. Таму — не навіна,— Каб не было так пуста, Прыдумана здаўна Тунелі біць насустрач. Падземнаю хадой Шыбуй да чалавека — I справішся з бядой, Не трэба іншых лекаў. Вось так... Пішы, пішы... Скажу табе адкрыта: Тунелі для душы Яшчэ не ўсім прабіты. Яшчэ нямала, брат, Такога ёсць народу: Ад галавы да пят Скалістая парода. Скрозь іх тунелі біць — Работа на галеры: Усё ў табе баліць, А ім ані халеры. I вось, калі рване Скалу такую вершык, Душу ў яе ўдыхне — Тады ты наш. Тунельшчык. Цяпер пішы: арцель Жыве. Працуе ў згодзе. Б'ём на святло тунель — I да святла выходзім. Хай словы як з газет. Ты не зважай на словы. Спрабуй, калі паэт, Пашыць для іх абновы. Не выйдзе — зноў пачні, Бяду перабядуем; Ды памятай: хлусні Ніколі не даруем. Майстры папрацаваць — Пранырлівых і жвавых Майстроў рапартаваць Не вельмі паважаюць. Іх справа — тлум і крык: Ура! Датэрмінова!.. А ты пускай цягнік, Калі тунель гатовы. Тады і будзеш мець Ты права як рабочы Без сораму глядзець Свайму сумленню ў вочы. Маё, паэце, слова Пацвердзіць і арцель. Падпісваюся: Сомаў. Нагорнае. Тунель. 6. НАГОРНАЕ, СТАНЦЫЯ На паўнеба світанак ясніцца. Промні — выраем з рукава. Вёска Красніца. Вёска Красніца. Сцюжай спаленая трава. Выйшла так, што ў бацькоўскім краі Пуцявіна нас Не звяла. Ведаў толькі: Была такая. Сёння ўбачыў, якой была. Скаланула душу, як выбухам. Вёска Красніца, Адбалі! Ты згарэла ў раёне Быхава, Галавешкі — па ўсёй зямлі. ...Прыбіральшчыца Ганна Свірыдаўна Плача — Голасу не чуваць. Спіць гісторыя ў футры выдравай, Спіць, як з кніжкі старонку выдрала, Каб мінулае не чытаць. Памяць сцежана белымі ніткамі, Але ўслухайся — I замры: Называюць сябе н е д а б і т к а м і Вёскі Красніцы жыхары. ...Як спалілі немцы людзей і вёску, сабраліся мы, недабіткі, у лесе. Хто й цэлы, а больш пакалечаныя. Я мужыка свайго на плячах цягнула. Ён зваліўся у снег, а я ўсё паўзу, усё мне цяжка, Толькі калі людзі спыталіся: «Аня, ты чаго паўзеш?» — усхапілася. Божухна, а дзе ж я падзела яго?.. За паўвярсты знайшла, ён ужо і качанець пачаў. Кажа: «Магла б не вяртацца, усё адно памру». Крыві вельмі многа з яго вылілася. Пакалечаным, ведаеце, трэба, каб цёпла бы- ло, каб есці добра. А тут холадна — і есці няма чаго. Адну кару з дрэў. Мужык мой, яшчэ жыў трохі, просіць: «Схадзі ты на дарогу, можа, яблыкаў конскіх назбіраеш». Дык са мной шмат хто пайшоў, і пасля хадзілі. Набярэш гэтых яблыкаў мёрзлых, сядзеш ля кастра і трэш іх, трэш, трэш... Колькі каліў аўса знойдзеш, калі аўсом каня кармілі,— і лускаеш, як семкі. Ой, усё ў мяне ў вушах голас мужыка стаіць пра гэтыя яблыкі: «Не магу болып адной карою... Конскіх яблыкаў пашукай...» Горны плач прашыў шаравою Бліскавіцаю Дашука*. Як там, Віця, кіно здымаюць? Не работа, відаць, а страх. Не вытрымліваюць, згараюць Стужкі ў чорных пражэктарах. Кіламетрамі смерць накручана, На паўпальца не адкруціць. I не мёртвым — жывым балюча. Мёртвым — сказана — Не баліць. * Кінарэжысёр В. Дашук перад паездкай на БАМ зды- маў пра Красніцу дакументальны фільм. ...Ад голаду Стасіна Анюта, суседкі маёй дачушка, на трэцім тыдні памерла. Дзе ёй тую кару, хоць і пажаваную, есці — чатыры годзікі было. Жывоцік так успух — яна ўжо яго ручкамі абняць не магла. I не плакала ўжо, не прасіла нічога. Толькі нібыта спіць і прачнецца, вочы расплюшчыць і прашэпча ціха, ледзь пачуеш: «Мама...» Пахавалі мы яе. Праз дзень, можа, зноў чуем: на дарозе страляніна. Мы тады што ж — далей у лес... Ноччу нібыта штурхнуў мяне хтось. Падымаю галаву, а Стася кругамі па палянцы кружыць, кружыць, быццам ісці некуды хоча, а не ведае, у які бок. Я да яе: «Стася, Стася...» Як кінецца да мяне: «Ой, Ганя, нядобра мы з табой Анюту паклалі. Камень каля жывоціка пакінулі, цісне ён. Чуеш: бедная, плача...» Вот, так і не адышла яна, і пасля вайны такой засталася... Віця, што гэта?.. Дзе мы, Віця?.. Нас паставілі да сцяны?.. I ў магілах, відаць, баліць ён, Зыржавелы асколак вайны. Хлопцы слухаюць — зрок цямнее. Словы курчацца, як лісцё... Віця, мы ж пра іншае ўмеем! Пра вясёлае! Пра жыццё! 7. ЗАЛАЦІНКА Плешчуць беленькія хусцінкі — Круг шырокі! Беларусачка-Залацінка Пад прыпеўкі ляціць у скокі: Ой ты, бамавец мой, Што ты чырванееш? Навучыўся працаваць — Цалаваць не ўмееш... Брыгадзір, брыгадзір, Залатыя зубы, Я за мір, і ты за мір — Не кусай мне губы... А на небе зорачка, А я думаў: жоначка. Клікаў, клікаў — не чуе, Няхай з богам начуе... Сціхла музыка. Перадышка. Смех вясёлае талакі. Крочаць вуліцаю Кедышкі Маладыя будаўнікі. Яшчэ ўспыхвае, быццам жар На кастрышчы, прыпеўкі рэха: ...Да мяне камісар На дрызіне ехаў... — Што ты смуцен, Мікола Бусел? Добры жарт За язык не ўкусіць. До маркотаю назаляць! ...Так далёка да Беларусі — Нават гусі не даляцяць... Мо з таго й зажурыўся зямляк, Хоць звычайна ён усміхаецца, Кожны дзень пачынаючы так, Як галоўнае Пачынаецца. ...Ледзьве скоцяцца, Як са стрэх, 3 сопак познія яблыкі зорак, Залацінка ўзлятае ўверх, Як на спешным вяселлі корак. Багна выдыхне і ўдыхне, Наспы шырачы, гул грамовы, Што таіўся ў яе на дне Ад перыяду ледавіковага. Край якуцкі — не лепшы край, Сланнік скрозь ды імхоў заплешыны. Над пасёлкам песню ўздымай, Маладой Грамадой усцешаны. Над зямлёй — стыглы пар, Сіні дым — з-пад колаў. Верхаводзь, камісар, Не марудзь, Мікола! Верхаводзь — не заводзь Чутую пласцінку... Наша кроў. Наша плоць. Наша Залацінка. Тут Нам Працаваць, Віраваць Маторамі, I дарогі ствараць, I ствараць Гісторыю. ...Зноўку ў круг, Перавёўшы дух. Плешчуць ластаўкамі хусцінкі... Я без песень тваіх аглух, Залацінка. Як за вокнамі павуцінка, Ты ляціш у мроіве сноў. Адгукніся мне, Залацінка, Белы ветразь, тугі ад вятроў. Мару з рызыкай заручаюць, Ёй — за далеч снягоў, Дзе, пакінутая, залачае Залацінка Смутку майго. 8. БЕРКАКІТ Да пары, калі маманты вымерлі, 3 глыбіні, Праламаўшы граніт, На паверхню рвануўся — і вынырнуў Вугальны кіт Беркакіт. Доўга-доўга ляжаў ён, скуты Зашарэлай лядоўняй-зямлёй. На яго глядзелі якуты I здзіўляліся: ой-ёй-ёй!.. А пасля ля кастра пячорнага Быў прыдуманы сказ такі: Каб злавіць гэту рыбу чорную, Апантаныя, з неба зорнага Сыдуць волаты-рыбакі... I яны прыйшлі, апантаныя Ўтаймавальнікі мерзлаты,— Узнялася зямля фантанамі, Нібы ў нетрах, Неўтаймаваныя, Выгіналі хрыбты Кіты. Захісталіся долы ўздыблена, Чэзлі скалы ў сляпым агні. Біла доўгім хвастом, Як рыбіна, Рэха гулкае ў глыбіні. ...Слухаў рэха ссівелы Берка. Бачыў: смерч над сопкамі рос. I сказаў якут: «Для праверкі Пакажыце вы мне паперку. Я не веру, што вы з нябёс. Ваша сіла — жалезная, злая. Не пра гэткую Продкаў сказ. Я, нашчадак шамана Баркая, Не пазнаў вас. Не ведаю вас. Што шукаеце? Што вам трэба?..» Выйшаў Лебедзеў*, Сын нябёс: «Я нядаўна вярнуўся з неба. Вось і зорку адтуль прынёс». *Касманаўт Валянцін Лебедзеў быў на БАМе са сту- дэнцкім будаўнічым атрадам МАІ. Берка зорку крануў асцярожна, Пыхнуў люлькай: «Кажы далей...» «Неба зорнае вельмі прыгожае. А зямля прыгажэй. Даражэй яна сэрцу, ворная, Трактарамі і танкамі змораная. Дрэмле хлеб і жыццё ў раллі... I шляхі нашы, трасы зорныя, Па зямлі ідуць, па зямлі. Вінаваты хіба араты, Што пад плугам баліць яна?..» Зноў якут ціха зорку пакратаў, Пыхнуў люлькай: «Не вінаваты... Вось у гэтым якраз віна. Я, нашчадак шамана Баркая, Да нябёс не дарос... не дастаў. Думаў: час скрозь мяне працякае... Рыба плавае... птушка лятае... Для чаго ўсё? — сябе я пытаў. Дзеля хвілі, каб жыў я, Берка?.. I не мог я спаць па начах: Гляну ў Берку, нібы ў люстэрка, Б'юся з Беркам на кулаках. Доўга біўся... Нарэшце дазнаўся, Зразумеў сівой галавой: 3 кім бы я за жыццё ні змагаўся — Я адчайна змагаўся з сабой. Сілы ў кожным з нас больш, чым даверу... Ды з'явіліся мы на зямлі Не душыць яе дымам шэрым, Не на беркаўцы золата мераць,— А каб рыбы і птушкі жылі». ...Змоўк — і люлькай не пыхкаў Берка. Плыў над сопкамі дым густы. Шаргацелі, нібы паперкі, На паваленых дрэвах лісты. Вечар поўніўся зорным звонам — I здалося, бачыць зямля, Як ляціць Травінка зялёная Ля касмічнага карабля. 9. РУХ Рух наперад — не проста рух. Гэта руху ўсяго аснова. Як у целе лупае дух, У сусвеце лупае рух — Рух дарогі. Любові. Слова. Рух дарог — разгаданы рух Цягнікоў і пратуберанцаў, Што пачаўся, калі — быццам душны кажух — Я сарваў з сябе першую станцыю. Рух кахання — загадкавы рух, Бег дваіх над прасторай і часам. Ён пачаўся, калі пачалася Таямнічая Музыка рук. Слова рух — гэта першых двух Рухаў радасныя радзіны, Ім пазначаны лёсу рух, Рух жыцця майго трыадзіны. ...Так я споведзь чытаў дарозе, Пакідаючы свой вагон, Спачываючы на парозе Новых ростаняў, Новых дзён. I гула пада мной дарога: Бойся знаку ПЕРАСЦЯРОГА, Бойся руху свайго запаволення, Запаволенне — як зняволенне. Страшны міг — пад адхон сарвацца, Ды страшней На месцы Стаяць, Не вяртаючыся — Вяртацца, Не пакінуўшы — Пакідаць. Страта хуткасці — страта веры. Гасла вера — і розум глух. Вера, сутнасцю — рух наперад, Неадольны, імклівы рух. Рух — жыццё. Дарагое. Балеснае. I калі Запыняецца рух — Смерць пасецца на лузе біблейскім, Дзе ў зацішку ягня і пастух. Не ягняты — Гарматы на лузе. Вісне бомбы нейтроннай абух. Рух — праціўнік ідылій, Ілюзій, Мітуслівых падробак пад рух. Рух, Як рэкі ў пясках, Не звужаецца. У гады і залеў, і засух — Па дарогах усіх Прадаўжаецца Рэвалюцыі рух. 10. ЗАМЕСТ ДАТЫ I МЕСЦА НАПІСАННЯ Вяха апошняга ліста... Адлік гадоў — не ад Хрыста, Гісторыя Мяняе Вехі: Пад коламі дарогі веку Шасцідзесятая вярста.