Читать «Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня» онлайн - страница 273

Інструмэнты нашых продкаў, якія мы бачым у этнаграфічных музэях, адпаліраваныя скурай чалавечых рук амаль па ўсёй паверхні гэтак жа гладка, як камяні, што тысячы гадоў лашчыла вада. У сучасных рэчах гаспадар пасьпявае адпаліраваць пальцамі хіба што некаторыя клявішы. Прыкладна тое самае адбываецца й са словамі. Калісьці ў мове не было ніводнага слова, якое не аблашчылі б сваімі рыфмамі паэты. Сёньня штогод канструююцца сотні нэалягізмаў — яны ўжо амаль ня маюць шанцаў трапіць у верш альбо прымаўку. Таму й паэзія, якая калісьці была амаль тоесная мове, цяпер выглядае нейкім архаічным спосабам мысьленьня й маўленьня.

Ува ўмовах дэфіцыту кожная рэч напаўняецца сымбалічным зьместам, кожная робіць нейкую справу, патрэбную ня толькі жывым, але й нябожчыкам. Калі рэчаў мала, сьвет выглядае падобным да музэю: кожны прадмет вызваляе зь цямніцы падсьвядомасьці ўспаміны й мары, кожны мае калекцыйную каштоўнасьць. Калі рэчаў большае — яны ўжо не пасьпяваюць распавесьці нашаму воку пра сваё паходжаньне й наканаваньне.

Дэфіцыт адухаўляе ня толькі матэрыю, але й мову. Цэнзура ў таталітарным грамадзтве й табу ў першабытным забараняюць многія словы й учынкі, але садзейнічаюць узбагачэньню астатніх новымі сэнсамі, надаюць словам і жэстам дадатковую глыбіню й сымболіку. Маўленьне малых дзяцей і дзікуноў нашмат больш, чым у цывілізаванага чалавека, складаецца з іншасказаньняў: кожны галотнік, па сутнасьці, зьяўляецца паэтам. І ня толькі на словах, але й на справе: дэфіцыт вымушае скарыстоўваць многія рэчы “мэтафарычна” — не паводле іхнага звычайнага прызначэньня.

Чалавек — адзіная істота, якая ня ведае, ці сапраўды жыве ў свой час і ў сваім целе. Мы ўпарта гойсаем па крамах альбо музэях у пошуках рэчавых доказаў нашага існаваньня, але іх заўжды нестае, і ўсе яны выглядаюць не зусім пераканаўчымі, нават калі іх змайстраваць уласнымі рукамі.

Каштоўнасьць рэчы прапарцыйная таму, якую ролю яна адыграла ў гісторыі. Прынамсі, з чалавечага гледзішча, зь якім самі рэчы могуць не пагадзіцца. У дэфіцытным, заснаваным на мітах грамадзтве кожная рэч і кожнае новае слова былі вялікай каштоўнасьцю, агульным багацьцем. Першабытны (як і савецкі) чалавек нават ня быў упэўнены, што яму належыць прадмет першай неабходнасьці — уласнае цела. Сёньня ж мы ведаем больш словаў і маем больш асабістых рэчаў, чым знаёмых і сваякоў.

Рэчы й словы раней увасаблялі лучнасьць чалавека з наступнымі й былымі пакаленьнямі, лад жыцьця й сьветапогляд якіх амаль не адрозьніваўся. Сёньня чалавек мае безьліч магчымасьцяў абнаўляць ня толькі інтэр’ер свайго розуму альбо жытла, але й навакольны ляндшафт. Ужо мала хто жыве на той самай зямлі, на якой нарадзіўся, і дзе жылі ягоныя продкі. Калі б ня склалі ў свой час геаграфічных мапаў, то ўжо ня ведалі б, як даўней называліся многія рэкі, лясы й пагоркі. І гэтаксама мала хто памятае назвы многіх прыладаў працы й хатніх рэчаў, якімі карысталіся людзі яшчэ некалькі дзесяцігодзьдзяў таму.