Читать «Залаты век Беларусi (на белорусском языке)» онлайн - страница 37

Гэта быў першы ў сьвеце прававы акт, якi дэкляраваў прынцыпы раўнапраўя памiж людзьмi розных веравызнаньняў. Для Эўропы, ахопленай полымем рэлiгiйных войнаў, Варшаўская канфэдэрацыя стала прыкладам, як укладаць справы свабоды сумленьня. Пяць месяцаў раней у Парыжы быў абвешчаны каралеўскi дэкрэт, забараняючы па ўсёй Францыi ўсялякiя сабраньнi, пропаведзi i служэньнi эвангельскiх хрысьцiянаў, пагражаючы за яўнае цi патаемнае вызнаньне "герэзii" сьмерцю. Аж да канца XVI стагодзьдзя францускiя гугеноты ставiлi Рэч Паспалiтую ў прыклад сваiм суайчыньнiкам.

Увогуле, час першага бескаралеўя паказаў, на што здольны народ, у якiм жывуць iдэi Рэфармацыi. Уладу ў Вялiкiм Княстве ўзяў на сябе сэнат на чале зь вялiкiм гетманам Радзiвiлам Рудым. Шляхта па ўсёй краiне пачала склiкаць "каптуры" - канфэдэрацыi на ўзроўнi ваяводзтва, якiя павiнны былi захаваць цэласнасьць дзяржавы i забясьпечыць унутраны супакой на час бескаралеўя. "Калi б хто парушаў парадак, рабаваў цi забiваў, будзем таго лiчыць па-за законам, жыцьця яго пазбавiм, маёмасьць яго спустошым", - пiсалася ў адным з тагачасных унiвэрсалаў (пасланьняў). На шляхах i ўздоўж межаў краiны зьявiлiся ўзброеныя шляхецкiя аддзелы. Да вялiкага зьдзiўленьня сваiх i чужых не было нiякага замяшаньня. За паўтары гады адсутнасьцi манарха ў Вялiкiм Княстве не пралiлося анi кроплi крывi. Унутраны парадак у дзяржаве забясьпечылi самi лiцьвiны, выдатна здаючы iспыт на грамадзянскую сьпеласьць.

Мiж тым трэба было выбiраць караля. Кандыдатура Генрыка Валуа падабалася католiкам, але не падабалася кальвiнiстам. Але i тыя, i другiя хацелi заключыць з будучым каралём дамову аб уладзе. Так паўсталi знакамiтыя генрыкаўскiя артыкулы. Iх можна сьмела назваць канстытуцыйным актам Рэчы Паспалiтай Двух Народаў, якi акрэсьлiваў палiтычны i грамадзкi лад дзяржавы. Шляхта, сабраная каля Варшавы, мусiла зрабiць тое, што праз два стагодзьдзi рабiлi айцы-заснавальнiкi Злучаных Штатаў Амэрыкi. Генрыкаўскiя артыкулы вызначалi, што вольныя элекцыi (выбары) караля i вялiкага князя павiнны праходзiць пры кожнай зьмене манарха, пры гэтым нельга iм перашкаджаць або вызначаць наступнiка пры жыцьцi папярэдняга караля. Далей падцьвярджалася Варшаўская канфэдэрацыя, гэта значыць свабода веравызнаньня, i забаранялася каралю бяз згоды сойму аб'яўляць вайну, склiкаць паспалiтае рушэньне, а таксама прызначаць падаткi. Каралеўскi скарб павiнен быў забясьпечваць абарону межаў i ўтрыманьне прафэсiйнага войска. Калi няма пiльнай патрэбы, сойм павiнен склiкацца раз на два гады не даўжэй, чым на шэсьць тыдняў. Са складу сойму выбiралiся шаснаццаць сэнатараў, якiя павiнны быць пры каралi i вялiкiм князю як дарадцы. Акрамя таго манарх не павiнен нiчога прадпрымаць у справе сужонства бяз рады i згоды сэнатараў i не шукаць магчымасьцяў для разводу. "А калi б, Божа захавай, штосьцi супраць правам, вольнасьцям, артыкулам i ўмовам мы (г.зн. кароль) учынiлi або нечага ня выканалi, тады грамадзяне двух народаў ад паслушэнства i веры, якiя нам належаць, свабодныя".